Τόποι της μουσικής
Στο αρχείο αναφέρονται δεκάδες τόποι, επαρχίες, πόλεις και χωριά της Κρήτης που ανέδειξαν σημαντικούς οργανοπαίκτες ή τραγουδιστές. Ορισμένοι από αυτούς τους τόπους ωστόσο άφησαν πολύ πιο έντονο το αποτύπωμά τους στην εξέλιξη της μουσικής του νησιού.
Ανατολική Κρήτη
Στην Ανατολική Κρήτη κυριάρχησε το βιολί. Ο Στρατής Καλογερίδης (1883-1960), μουσικός μορφωμένος στο εξωτερικό με ιδιαίτερο παίξιμο, επεξεργάστηκε δημιουργικά και αφομοίωσε τις μουσικές που συνέλλεξε, μελωδίες πολύ παλιές, τις οποίες εκτέλεσε με περίσσια δεξιοτεχνία, χάρη και ομορφιά. Τον διαδέχτηκε ο ιδιοφυής Γιάννης Δερμιτζάκης (1907-1984) κι εκείνον με τη σειρά του ο Παντελής Μπαριταντωνάκης. Οι κοντυλιές που παίζει ο Μπαριταντωνάκης στο αρχείο είναι από τους χαρακτηριστικούς σκοπούς που έπαιζε η ασκομαντούρα, ο εκτελεστής δηλαδή προσπαθεί να μιμηθεί το ηχόχρωμα και τον τρόπο της ασκομαντούρας με το βιολί του. Κοντυλιές με καταγωγή από τη Σητεία παίζανε σε όλο το Λασίθι αλλά και στην περιφέρεια Ηρακλείου. Ο Γιάννης Δερμιτζάκης πρόλαβε επίσης να ηχογραφηθεί από το Πανεπιστήμιο Κρήτης δυο χρόνια πριν πεθάνει.
Ηράκλειο: Μαλεβίζι, Μεσσαρά, Πεδιάδα
Το Μαλεβίζι, επαρχία του Νομού Ηρακλείου στο βορειοδυτικό του τμήμα έδωσε το όνομά του στον μαλεβιζιώτη, χορός πηδηχτός και ζωηρός ο οποίος στην κλασσική του μορφή με τα γνωστά γυρίσματά του παίζεται συχνότατα στο Ηράκλειο αλλά και στο Ρέθυμνο. Στη Μεσσαρά, εσωτερική πεδιάδα της νότιας Κρήτης στο Νομό Ηρακλείου, και στην ευρύτερη περιφέρεια του Ηρακλείου από τα Αστερούσια μέχρι τα χωριά του Ψηλορείτη, βρίσκουμε μελωδίες, μεσσαρίτικες, εθιανές και (α)στερουσιανές κοντυλιές, γνωστά θέματα του μαλεβιζιώτη. Υπάρχουν και παραδείγματα από σκοπούς του πηδηχτού που παίζανε στο ορεινό Ηράκλειο, δηλαδή στις ρίζες του Ψηλορείτη. Τους σκοπούς αυτούς, όμως, τους παίζανε και πιο αργά, στη φόρμα του σιγανού (φόρμα κοντυλιές) και λέγανε πάνω τους μαντινάδες. Το χαρακτηριστικό χρώμα της Μεσσαράς και του ορεινού Ηρακλείου έχει το παίξιμο του Κωνσταντίνου Σπανάκη στη μαντούρα, του Μιχάλη Φραγκιαδάκη ή Ρεμαντώνη στη λύρα και του Λευτέρη Καμπουράκη ή Καστελολευτέρη στο μπουζούκι. Στη Μεσσαρά και στην ηρακλειώτικη πλευρά του Ψηλορείτη παίζανε επίσης έναν ιδιωματικό πεντοζάλη ή ηρακλειώτικο πηδηχτό, όπως τον αναφέρει ο Φουστάνης. Έναν παρόμοιο πηδηχτό στο θιαμπόλι έπαιζε και ο Μανόλης Φαραγκουλιτάκης ή Μπαξές, από τα Βορίζα Ηρακλείου. Στην ανατολική πλευρά της περιφέρειας Ηρακλείου, στην περιοχή της Πεδιάδας Ηρακλείου, παιζόταν ο πεδιαδίτικος πηδηχτός. Οι μελωδίες του έχουν συγγένεια με του μαλεβιζιώτη, του σητειακού και του ιεραπετρίτικου πηδηχτού.
Ρέθυμνο και Μυλοπόταμος
Μερικοί από τους σημαντικότερους κρητικούς καλλιτέχνες κατάγονται από εδώ: Οικογένεια Ξυλούρη, Θανάσης Σκορδαλός, Κώστας Μουντάκης, Στέλιος Φουσταλιεράκης, Λεωνίδας Κλάδος, Νίκος Μανιάς και πλήθος άλλοι, για να μην αναφερθούμε στους τιτάνες της προπολεμικής δισκογραφίας Ανδρέα Ροδινό, Γιάννης Μπερνιδάκη (Μπαξεβάνη) κλπ. Στην περιοχή κυριαρχεί ο συρτός, Ρεθεμνιώτικα αργά και γρήγορα πεντοζάλια και σούστα. Ο απαράμιλλος τρόπος που παίζει ο Κώστας Μουντάκης και η ύπαρξη μιας αξιόλογης ομάδας μουσικών από τον ευρύτερο Μυλοπόταμο δημιούργησε το ιδιωματικό χρώμα του χωριού Αλφά Μυλοποτάμου, γενέτειρας του Μουντάκη (Μυλοποταμίτικες Κοντυλιές και μυλοποταμίτικη σούστα). Ο τρόπος, επίσης, με τον οποίο παίζουν κοντυλιές στα Ανώγεια, όπως, τονίζει και σε συνέντευξη ο λυράρης Μιχάλης Μελαμπιώτης, επηρεάζει ζωηρά τη μουσική παράδοση των γύρω περιοχών, σε συνδυασμό με την ταυτόχρονη δράση και εδώ πολύ σημαντικών ονομάτων της κρητικής μουσικής παράδοσης.
Δυτική Κρήτη: Χανιά, Κίσσαμος, Αποκόρωνας
Στην περιφέρεια Χανίων εμφανίζεται ζωηρή μουσική κίνηση και αντίστοιχες μουσικοχορευτικές ιδιαιτερότητες. Το γρήγορο πεντοζάλι αποδίδεται με τέμπο πιο γρήγορο σε σχέση με την υπόλοιπη Κρήτη. Υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία σε ότι αφορά την ονομασία των συρτών που υπάρχουν στο νομό αυτό και η οποία σχετίζεται με την εκάστοτε περιοχή όπου απαντάται ο χορός, από την οποία παίρνει και την ονομασία του (πχ Λουσακιανός, Σηρικαριανός, Ξεροστερνιανός, Κεφαλιανός, Βαφιανός, Γαβαλοχωριανός, Βουλγαριανός, Τοπολιανός, Γραμπουσιανός, Αρμενοχωριανός, Νοχιανός κλπ). Το ύφος και το παίξιμο των χανιώτικων συρτών είναι το καθιερωμένο κισσαμίτικο, ή χανιώτικο ή αποκορωνιώτικο όπου οι ζυγιές βιολί λαούτο ή λύρα λαούτο παίζουν ίσια, δηλαδή τονίζουν τους κύριους παλμούς με κάτω πενιές, με ένα ίδιο και συνεχόμενο τρόπο. Στον Αποκόρωνα τον όρο «πεντοζάλη» ή «πεντοζάλια» χρησιμοποιούν (όπως και οι Ρεθεμνιώτες) για τους σκοπούς του σιγανού χορού, δηλαδή τη μουσική φόρμα «κοντυλιές», όρος που χρησιμοποιείται και στον νομό Ηρακλείου και Λασιθίου.
Στην εξαιρετικά πλούσια και σχεδόν αυτόνομη Κισσαμίτικη παράδοση το βιολί είναι το βασικό σολιστικό όργανο, αλλά παίζεται διαφορετικά από ότι στο Λασίθι. Η περιοχή περηφανεύεται για πλήθος πολύ σημαντικών μουσικών που η ιστορία τους φτάνει ως τα πρώτα βήματα της κρητικής παραδοσιακής μουσικής, κάποιοι από τους οποίους, όπως ο Κωστής Παπαδάκης (Ναύτης) και ο Στέλιος Λαϊνάκης έχουν ηχογραφηθεί στο αρχείο.
